สังคมไทยขับเคลื่อนด้วยพลังทางเศรษฐกิจและพลังทางการเมืองเป็นหลัก อํานาจและเงินตราเป็นพลัง hard power ที่นําไปสู่ความขัดแย้งแย่งชิงทางอํานาจและการกอบโกย คอรัปชั่น เอารัดเอาเปรียบเพื่อให้ได้มาซึ่งเงินตรา
นํามาสู่สังคมที่มีความเหลื่อมล้ำ ไม่เป็นธรรมและมีความขัดแย้งความรุนแรงที่รอวันปะทุอยู่ตลอดเวลา นับวันจะหนักหนาสาหัสยิ่งขึ้นทุกวัน
ปัญหาเหล่านี้เกิดจากการเสียดุลยภาพของพลังที่สําคัญที่ขาดไปคือพลังทางสังคมวัฒนธรรมซึ่งเป็น soft power ที่คอยร้อยรัด เชื่อมโยง โอบกอด เกื้อกูลให้ผู้คนในสังคมอยู่ร่วมกันอย่างเท่าเทียม เป็นธรรม และสันติสุข
สังคมคือระบบความสัมพันธ์ของมนุษย์ในสังคม คือการอยู่ร่วมกันตั้งแต่หน่วยเล็กสุดของสังคม ตั้งแต่ระดับครอบครัว ระบบเครือญาติ การแต่งงานเชื่อมโยงระหว่างเครือญาติ ป๊อก หมวดคุ้ม ชุมชน กลุ่มชาติพันธุ์ จนไปถึงสังคมใหญ่ในระดับประเทศ
สังคมมีฐานวัฒนธรรมรองรับให้มีความเข้มแข็งด้วยหลักคิดปรัชญาสําคัญคือ
1.การเคารพและการอยู่ร่วมกับธรรมชาติด้วยความเป็นมิตรและพึ่งพาอาศัยกัน
2.การเคารพความเป็นมนุษย์ความรักความเมตตาต่อมนุษย์ร่วมกันแบบเกื้อกูล
3.การพึ่งตนเองและพึ่งซึ่งกันและกัน มนุษย์เป็นสัตว์สังคมที่เกิดบนฐานครอบครัว เครือญาติ และชุมชน ไม่สามารถอยู่อย่างโดดเดี่ยวลําพังได้การพึ่งตนเองของแต่ละคนตามความรัก ความถนัด ความรู้ความเชี่ยวชาญ และความฝันของแต่ละคนก็สําคัญ แต่ต้องอยู่บนฐานการอยู่ร่วมกัน พึ่งพากัน และกันอย่างเคารพเท่าเทียมกันด้วย
จากหลักคิดปรัชญาทั้ง 3 ประการ นั้นนํามาสู่การดํารงชีวิตการคิดค้นสร้างสรรค์บนฐานภูมิปัญญา “ภูมิ” แปลว่า แผ่นดิน “ปัญญา” แปลว่า การรู้แจ้ง ภูมิปัญญาจึงหมายถึงการเรียนรู้จนรู้แจ้งในแผ่นดิน ระบบนิเวศ แล้วสร้างสรรค์ปัจจัยการดํารงชีวิต เดิมนั้นก็คือ ปัจจัย 4
- อาหาร ที่เกิดการหาอาหารจากธรรมชาติของแต่ละท้องที่ที่มีอยู่มารังสรรค์รวมทั้งการผลิตอาหารจากพืชพันธุ์ท้องถิ่นที่มีความหลากหลาย สืบสายพันธุ์พืชมาอย่างยาวนานหลายรุ่นคน ผสมผสานเรียนรู้ข้ามชุมชน ข้ามภาค ข้ามประเทศ ทั้งดั้งเดิม ร่วมสมัย และสากล
2. ยารักษาโรค การดูแลสุขภาพที่มีทั้งมิติกาย ใจ สังคม และจิตวิญญาณ การวิเคราะห์ธาตุเจ้าเรือน ดิน น้ำ ลม ไฟ ราศีปี เกิด ฤดูกาล จารีตประเพณีจึงมีการดูแลรักษาแบบองค์รวมและหลากหลาย ทั้งการดูแลสุขภาพ สอดคล้อง สภาพอากาศ ฤดูกาล อาหารเป็นยาสมุนไพร ขวัญ ชะตาชีวิต ความเชื่อ ศาสนา รวมๆ ที่เรียกว่า การแพทย์ทางเลือก แพทย์แผนไทย ที่ทํางานควบคู่กับการดูแลรักษาแพทย์ แผนปัจจุบัน
3. เครื่องนุ่งห่ม ที่เกิดขึ้นจากความรู้บรรพบุรุษชาติพันธุ์สืบทอดมา ให้สอดคล้องกับถิ่นที่อยู่ ปัจจัยการผลิตและสภาพภูมิอากาศ ผ้าตีนจก ผ้ายกดอก ผ้าลายน้ำไหล ผ้าชิด ผ้าชนเผ่ากลุ่มชาติพันธุ์ อันหลากหลายในการแต่งกายเหมาะกับอุณหภูมิชายทะเล ที่ร้อนแล้ว ที่หุบเขา บนดอย ยอดดอย ทําให้เกิดการสร้างสรรค์เครื่องแต่งกายที่มีลวดลายสีสัน เทคนิคกระบวนการและการออกแบบที่มหัศจรรย์พันลึก
4. ที่อยู่อาศัย หมายถึง ซึ่งช่างฝีมือหลากหลายความเชี่ยวชาญของช่างปลูกบ้านตามภูมินิเวศ ภูมิทัศน์ภูมิสถาปัตย์เหมาะกับบริบทท้องถิ่นอาศัยทิศทางของแสง ทิศทางของลม และสิ่งแวดล้อม นอกจากนั้นต้องมีช่างแกะสลัก ช่างเคี่ยน ช่างกลึง ช่างปั้นกระเบื้อง ช่างวาด ช่างแต้ม ช่างสี ช่างลงรักปิดคํา ช่างปูนปั้น ช่างดุลโลหะ ช่างปั้นดินเผา อิฐ กระเบื้อง คนโฑ หม้อน้ำ โอ่งน้ำ พระพุทธรูป ฯลฯ เพื่อให้บ้านมีองค์ประกอบสมบูรณ์เหมาะแก่การอยู่อาศัยร่วมกันของคนในครอบครัวที่จะดํารงชีวิตประจําวันรองรับทุกมิติของชีวิต
soft power จึงไม่ใช่แค่การแยกส่วนเป็นเรื่องๆ เป็นชิ้นๆ แล้วนํามาพัฒนา เพื่อค้าขายและเงินตราของผู้มีอํานาจเท่านั้น แต่ด้วยเข้าใจหลักคิดปรัชญาของ soft power ที่ตั้งอยู่บนฐานสังคม วัฒนธรรม ซึ่งเป็นพลังที่จะสร้างดุลยภาพของสังคมที่เอียงกะเท่เร่ ไปทางพลังเศรษฐกิจและพลัง การเมือง ให้เกิดดุลยภาพใหม่ของสังคม ทั้งเศรษฐกิจ การเมือง และสังคมวัฒนธรรม ที่จะทําให้สังคมเกิดความเป็นความเท่าเทียม เป็นธรรมและสันติสุขในอนาคต
บทความนี้เขียนขึ้นด้วยความห่วงใยในการขับเคลื่อนนโยบาย soft power ที่ยังเอียงทางเศรษฐกิจและการเมือง จึงมองเป็นเสี้ยวส่วน ผิวเผินไม่ลงลึกระดับคุณค่า หลักคิดปรัชญาของ soft power อย่างแท้จริง
หวังว่าจะเป็นการเปิดความคิด มุมมอง เพื่อให้เกิดการถกเถียง ปะทะสังสรรค์ เพื่อนําไปสู่ความรู้ความเข้าใจที่ถูกต้องรอบด้านของสังคมร่วมกัน
ชัชวาลย์ ทองดีเลิศ: มูลนิธิสืบสานล้านนา 26 กรกฎาคม 2567